Hoofdstuk 1 – Perspectieven op de mens.

Descartes en Aristoteles.

Descartes onderscheid de mens in twee delen; geest en lichaam. Deze manier van denken is dualistisch. Het lichaam van de mens is maar een ding, hierin onderscheidt de mens zich niet van dieren. Dit onderscheid wordt pas gemaakt door de geest. De mens bezit het bewustzijn. Het is iets anders als zijn lichaam, in zijn lichaam gelden natuurwetten. Maar voor zijn geest geldt dit niet. Doordat Descartes lichaam ziet als iets mechanisch, kan Descartes komen tot een dualisme. In zijn opvatting zijn lichaam en geest een perfecte tegenstelling. Aristoteles denkt daar anders over. Aristoteles gebruikt drie termen; lichaam, geest en ziel. Hij ziet levende wezens als een verzameling van lichaam en ziel. Zijn argument hiervoor is dat een lichaam van binnenuit een bouwplan heeft. Aristoteles is onduidelijk gebleven over de verhouding tussen bezield lichaam en geest.

Oud en Nieuw bij Max Scheler

Scheler valt vaak terug op Aristoteles. Scheler schreef het werk ‘Die Stellung des Menschen im Kosmos.’ Dit is een moderne antropologie: hij vraagt naar het bijzondere van de mens in vergelijking met plant en dier. Volgens Scheler is het begrip mens te plaatsen in enerzijds het biologische begrip. In dit begrip wordt de mens geplaatst in een classificatie van diersoorten. Anderzijds is de mens een wezensbegrip. In dit kader is de mens een tegenstelling van het dier. De vraag die Scheler zichzelf stelt is als het terecht is dat je de mens een wezensbegrip noemt. Scheler onderscheidt vier niveaus, en hierbij zijn de hogere niveaus gebaseerd op de lagere niveaus. De niveaus die Scheler onderscheidt zijn:

• ‘Gefuhlsdrang’

Een drang tot leven; groei en voortplanting vallen hieronder. Planten zijn op dit niveau te plaatsen.

• Instinct

Dit gedrag verloopt via en vast en onveranderlijk patroon, altijd in situaties met bepaalde kenmerken. Het is aangepast gedrag dat ervoor moet zorgen dat een diersoort in kwestie niet uitsterft. Instinct is iets wat aangeboren is, en niet iets wat geleerd is.

• Het associatieve geheugen/leerprocessen.

Dit is het leren van nieuw gedrag op bepaalde prikkels. Het gaat vaak om onwillekeurige en automatische reacties. Dergelijke leerprocessen worden tegenwoordig conditionering genoemd. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen klassieke conditionering en operante conditionering. Bij klassieke conditionering gaat het om het aanleren van een nieuwe prikkel met behulp van een (aangeboren) reflex. Bijvoorbeeld het afscheiden van speeksel bij het horen van een bel die meerdere keren werd geluid als de maaltijd tevoorschijn kwam (Pavlov).  Van operante conditionering is sprake als er nieuw gedrag geleerd wordt. Bijvoorbeeld ratten die een hefboom omlaag drukken om vervolgens beloond te worden door voer (Skinner).

• Praktische intelligentie

Dit zijn leerprocessen in een onbekende situatie waarbij inzicht noodzakelijk is. Het heet praktische intelligentie omdat het gaat om verrichtingen die gericht zijn op de eerste levensbehoeften van een dier. Bijvoorbeeld het inzicht die een groep chimpansees kreeg. Er lag een banaan buiten handbereik, met behulp van de tak die in hun kooi lag konden ze toch bij de banaan. (Kohler).

Als een dier ook het vierde niveau kan behalen, is er dan nog wel sprake van verschillen tussen mens en dier? Dat is een vraag die opkwam toen men merkte dat ook dieren het vierde niveau konden bereiken.  Volgens Scheler is er een verschil, maar het is niet op te vatten als een vijfde niveau. Het specifieke van een mens is zijn geest. De handelingen van een mens staan niet in dienst van het leven, een mens kan ook weigeren hieraan toe te geven.  Een mens is in staat om afstand te nemen van zichzelf, en van zijn behoeften. Deze bijzondere eigenschap van de mens noem je ‘Sonderstellung’.

De gevolgen van het dualisme voor de opvoeding.

Als mensen een dualistische kijk op het leven accepteert, dan heeft dat ook een betekenis voor de opvoeding. Want als het mens bestaat uit een deel lichaam en uit een deel geest, moet dat ook apart op te voeden zijn. Je zou het kunnen scheiden in de lichamelijke opvoeding en de eigenlijke opvoeding. De lichamelijke opvoeding is in de ogen van dualisten minder belangrijk, de opvoeding van de geest is belangrijker, omdat dat het geen is waarin de mens zich onderscheidt van dieren. Dat het vak gymnastiek ingevoerd werd op school was dit niet om de lichamelijke opvoeding te bevorderen, maar was dit om lichamelijke gezondheid. Tegenwoordig wordt die scheiding minder sterk gemaakt, omdat het belangrijk is dat de totale ontwikkeling goed is. Lichamelijke opvoeding staat hierbij wel in contact met geestelijke opvoeding.

Mens en kind in biologisch perspectief

In de biologische antropologie wordt de mens met het dier vergeleken. Er kan gekeken worden naar overeenkomsten van mens en dier. Daarnaast wordt er ook wel gekeken naar de specifieke eigenschappen van de mens ten opzichte van het dier.

Portmann en Hassenstein.

In de loop van de tijd hebben uit lagere diersoorten hogere georganiseerde dieren ontwikkeld. Kenmerken van lagere soorten zijn; het volledig aan het lot overlaten van hun kroost en aantallen van honderden of meer. Kenmerken van hoger georganiseerde levende wezens zijn; verzorging voor hun kroost, en tien of minder nakomelingen per generatie. Alleen de hogere diersoorten komen in aanmerking voor een vergelijking met de mens. Het zou zinloos zijn om de lagere diersoorten te vergelijken met de mens.

Portmann verdeelde de hogere diersoorten in deze groepen: de nestblijvers en de nestvlieders. De nestblijvers komen kaal en hulpeloos ter wereld. Ze hebben hun ogen en oren gesloten. Ze groeien op in een hol of in een nest, en de ouders verzorgen ze. De nestvlieders beschikken direct over functionerende zintuigen. Ze komen met beharing ter wereld  en beheersen soort-specifieke bewegingspatronen. Omdat de mens onder geen van beide groepen valt is er een derde groep ontstaan en dat worden wel de secundaire nestblijvers genoemd. Als een baby ter wereld komt is het hulpeloos en aangewezen op de hulp van de ouders. Een verschil met de nestblijvers is dat hij niet kaal, en niet doof en blind ter wereld komt. Portmann brengt ons het specifieke van de mens onder ogen, hij legt de volle nadruk op het mens worden. Hij betrekt hierbij de rol van communicatie en leren. Portmann heeft veel aandacht voor de vroege jaren van het kind, volgens hem komt het kind een jaar ter vroeg ter wereld, want pas na een jaar begint het kind met lopen en dergelijke. De reden dat het kind toch zo vroeg ter wereld komt is de volgende. Als het kind veilig in de baarmoeder zou zitten zou het geen prikkels van buitenaf mee krijgen, en in het eerste jaar is het kind bijzonder vormbaar en plastisch. Portmann vindt communicatie belangrijk omdat het een cultuur/taal overbrengt.

Hassenstein vindt dat de onderverdeling van Portmann niet toereikend genoeg, omdat dieren die in bomen leven er niet onder te brengen zijn. Hij denkt hierbij aan apen, apen vallen niet onder de nestvlieders en ook niet onder de nestblijvers. Hassenstein voert daarom een nieuw begrip in; de draagling. De mens is een secundaire draagling, omdat het zich niet automatisch vast klampt aan degene die hem draagt. Wel heeft een baby een reflex; hij sluit zijn handen als je een vinger op zijn handpalm legt.

Dierenjong; verzorging en ontwikkeling.

Voedselverwerving. Alle warmbloedige dieren voeden hun jongen de eerste tijd na de geboorte. Het jong drinkt als het dorst heeft, en aan de hand daarvan produceert de moeder een bepaalde hoeveelheid melk. Moeder en jong vormen een zelfregulerend systeem.
Moederbinding. Het hoeven niet altijd de ouders te zijn waaraan een dier zich bindt. Een aap kan zich ook binden aan zachte knuffel die eten bij zich draagt. En voor vogels en zoogdieren geldt dat het zich aan elk wezen kan binden. Bij de meeste dieren is er sprake van de volgende ontwikkeling: de eerste niet-individuele bindingsfase. Draaglingen reageren op een zacht vel van een dier door zich eraan vast te klampen. Nestvliedende vogels hebben een contactroep. Na deze fase komt de tweede, individuele bindingsfase. Het jong bindt zich veelal aan de moeder. Een jonge gans zit na enkele seconden al in deze fase, inprenting genoemd. De inprenting is onomkeerbaar. Als een jong zich eenmaal gebonden heeft weigert het soms zelf contact met andere soortgenoten. Sommige kuddedieren sluiten zich met hun jong af van de groep. Als er een gebrek aan veiligheid is dan kunnen dieren niet functioneren in een normale groep. De vrouwtjes kunnen hun eigen kinderen niet opvoeden. Dit experiment is gedaan met een groep apen die opgroeiden zonder soortgenoten.
Zelfstandig worden. Apen worden zelfstandig door spel, verkennend en imiterend gedrag. Aapjes gaan langzaamaan de wereld verkennen, maar keren wel steeds even terug naar de moeder. Als de moeder gescheiden wordt van het jong, vertoont het jong geen verkennend gedrag meer.

Overeenkomsten tussen dierenjong en mensenkind.

Voedselverwerving. Ook bij de mens is er sprake van een zelfregulerend voedselsysteem.
Moederbinding. Niet-individuele fase; een willekeurige verzorger kan een baby stil krijgen. Bij de individuele fase wordt het kind eenkennig. Hij lacht niet naar elk mensengezicht. Dit gebeurt na ongeveer een kwart jaar. In een weeshuis hebben kinderen meerdere verzorgers, maar ook daar is sprake van inprenting. Een kind lacht wel naar de eerste verzorger, maar niet naar de tweede en derde.
Zelfstandig worden. Als de moederbinding normaal verlopen is, zal het kind de wereld gaan ontdekken als de moeder in de buurt is. Als er geen moederbinding plaatsgevonden heeft zal het kind essentiële ervaringen moeten missen, iets wat de ontwikkeling van intelligentie kan belemmeren.

Verschillen tussen dierenjong en mensenkind.

Zoals hierboven te lezen valt zijn er weinig verschillen tussen mens en dier. De belangrijkste verschillen liggen in de sociale omgeving. Een mens bepaalt zijn eigen voedingsschema, deze wordt geleid door kloktijden in plaats van behoefte van het kind. De hoeveelheid voedsel wordt ook uit schema’s gehaald, en is niet afhankelijk van de behoefte van het kind. Doordat mensen hun kind rustig kunnen laten liggen huilen kan er gevaar ontstaan voor de moederbinding. Als een kind in zijn gevoelige periode (tweede en derde kwart eerste levensjaar) aan meerdere personen wordt toevertrouwd kan een probleem optreden. Een kind kan zich niet meerdere keren binden, er kan hospitalisme optreden. Hospitalisme is een naam voor een gestoorde persoonlijkheidsontwikkeling.  Dus; na ongeveer de derde levensmaand vindt de periode van inprenting plaats, in deze periode bindt een kind zich aan een vast verzorger (vaak de moeder), deze verzorger moet tot het derde levensjaar de vaste verzorger blijven. Als dit niet het geval is kan er een gestoorde persoonlijkheidsontwikkeling optreden.

Wat te doen als de primaire opvoeder wegvalt?

Men moet sowieso proberen het contact tussen opvoeder en kind niet te verbreken, maar als het echt niet anders is dan is het erg belangrijk dat de omgeving van het kind hetzelfde blijft. Het kind zal namelijk ook wel een zekere bindingen hebben aan andere huisgenoten. Met de omgeving wordt bedoelt de inrichting van het huis, het speelgoed. Maar ook de indeling van het dagelijks leven; tijdsindeling. Wat verder belangrijk is dat de psychische situatie van de moeder ook belangrijk is voor het kind, want dat staat in nauw verband met het kind.

Bowly en van IJzendoorn.

Bowly is het eens met Hassenstein. Van IJzendoorn heeft uit onderzoek gehaald dat kinderen zich aan meer dan één persoon binden. Dit zou voordelig zijn omdat er dan altijd verschillende relaties zijn; de ene beter dan de andere natuurlijk, maar dit zal elkaar wel compenseren. Daarnaast is het handig om meerdere bindingen te hebben voor het geval één binding wegvalt.

Kortom;

Wat blijkt uit bovenstaande is dat vergelijking met dierenjong en mensenjong niet zo makkelijk te maken is, en dat de vergelijking van het volwassen dier met de volwassen mens voor de hand liggend is. Het volwassen dier verzorgt zijn jong van nature, een mens heeft de vrijheid om voor zijn kind te zorgen. Dit kan ook nadelig zijn, want het te lang laten liggen van een kind zorgt voor nalatigheid.

Arnold Gehlen.

Hij is net als Scheler op zoek naar de Sonderstellung van de mens. Hij vat de mens op als eenheid, in plaats van iets wat gescheiden is in lichaam en geest. Gehlen schetst drie mogelijkheden. Ten eerste; de mens is principieel niet anders dan dieren. Ten tweede; de mens is in zijn lichamelijkheid gelijk aan het dier, maar bezit ook nog een geest en is daarin anders. Ten derde; de mens verschilt in totaliteit van het dier, dus zowel lichamelijk als geestelijk verschilt de mens van het dier. Als je alleen kijkt naar de vorm van een mens is hij al anders dan dieren. De mens bezit geen gespecialiseerde organen, en is daardoor van nature niet gebonden aan een bepaald klimaat en milieu. Gehlen beschouwd de mens als ‘Mangelwesen’ omdat het geen natuurlijke bescherming heeft tegen klimaat, het heeft geen natuurlijk verdedigingsorgaan en het bezit van nature ook geen vluchteigenschappen. Een mens heeft geen eigen ‘Umwelt’; indrukken die een bepaald dier uit de buitenwereld op kan doen.  Dit houdt in dat zijn waarnemingen geen aangeboren signaalfunctie hebben. Een mens leeft in een open wereld die hij moet leren kennen en beheersen. Hij komt als het ware on-af ter wereld. De vraag die ontstaat bij Gehlen is hoe de mens toch kan overleven. Het antwoord dat hij gevonden heeft ligt in het handelen van de mens; een begrip wat centraal staat in zijn antropologie. De mens bewerkt zijn omgeving zo dat het een leefbare omgeving wordt. De oernatuur is niet leefbaar voor de mens, natuurmensen bestaan daarom niet. De Umwelt hoort bij dieren, de cultuurwereld past bij mensen. Om te kunnen leven in deze wereld moet de mens zich specialiseren en moet het zijn eigen plekje bouwen. Doordat de mens zijn eigen plekje bouwt kan het op praktisch elke plaats ter wereld wonen. De jeugd voor mensen is zo lang omdat kinderen relatief lang nodig zijn om de wereld te ontdekken en om zichzelf te ontwikkelen. Als kinderen de wereld ontdekken zit er geen driftmatige dwang achter. Al spelend leert een kind zijn omgeving kennen, en het resultaat is dat een kind met het oog kan bedenken wat het kan met een voorwerp.

Homo sociologicus en zijn kinderen.

Homo sociologicus is een boek Dahrendorf. Hij schetst heel mooi hoe de sociologische mens zich gedraagt, en dat doet hij met het volgende voorbeeld. Je vangt in een gesprek een naam op, door te vragen wie Hans Smit nou eigenlijk is kom je te weten dat hij leraar is, dat hij van tuinieren houdt, dat hij graag naar concerten gaat en dat hij donateur van Unicef. De dingen die je gehoord hebt van deze man geven je een idee van zijn status en zijn positie. Als we weten wat de positie is van iemand bedenken we hoe zo iemand dingen behoort te doen. Aan elke positie zijn sociale vaardigheden verwachtingen of normen gekoppeld. Een persoon bevindt zich altijd in een bepaalde rol, en moet die rol ook waarmaken. Volgens Dahrendorf zijn er de volgende overeenkomsten met een mens en een toneelspeler.

• Een rol is een complex van bepaalde handelingen.

• Een rol hangt samen met andere rollen. Samenhangende rollen vormen een geheel: leraar – leerling, verkoper – klant.

• Individuen zijn onderling verwisselbaar, een rol behoort dus niet bij één persoon.

• Een rol is er voordat een individu deze kan spelen, een rol moet dus altijd geleerd worden.

• Een speler kan verschillende rollen spelen en leren.

Een mens (homo sociologicus) speelt zijn rol niet, net als toneelspelers, maar hij is zijn rol. Het woord persoon komt oorspronkelijk uit het toneel, iemand had een masker op, het speelde een persoon. In de sociologie betekent persoon: samenstel van rollen. Voor een sociologische analyse zijn de begrippen rol en persoon erg belangrijk. De rollen bestaan al voordat een persoon in die rol kruipt. En, zoals eerder gezegd, is ieder mens vervangbaar. Een rol kan door verschillende individuen gespeeld worden. Om jezelf een bepaalde rol te geven, moet je je door bepaalde leerprocessen aanpassen aan je omgeving.

Socialisatie.

De processen die nodig zijn, zijn uitgewerkt in socialisatie-theorieën. Als je dat uit gaat werken kom je terecht op de sociale interactie tussen kinderen en volwassenen. In deze interactie spelen sociale verwachtingen een belangrijke rol. Het gevolg is socialisatie van het kind. Het kind is aangewezen op de hulp van anderen, het kind is biologisch afhankelijk van zijn omgeving. Een belangrijk begrip in de socialisatie is ‘significant others’, deze ‘belangrijke anderen’ hebben de macht over het hulpeloze kind. Als je weet dat het kind afhankelijk is van anderen, is het begrijpelijk hoe een socialiserend leerproces op gang kan komen. Kinderen worden door hun opvoeders in een bepaalde rol gedrukt. Het wordt geconfronteerd met de sociale omgeving, de sociale verwachtingen en met ‘hoe het hoort’. In het begin komt het kind er ter plekke achter wat er verwacht wordt van hem, op den duur kan het kind vooruitkijken op de situatie (anticiperen). Als het kind zich de rollen eigen heeft gemaakt is het socialisatie proces geslaagd. Wat nog belangrijk is het volgende; ‘significant others’ beslissen niet alleen de rollen van kinderen, de ander in het algemeen heeft hier iets over te zeggen. De aangeleerde regels en normen worden zo normaal dat het een ‘tweede natuur’ van de mens wordt. Hiermee wordt bedoelt dat het sociaal bepaalde doen en laten voor de persoon in kwestie erg vanzelfsprekend is.

Pedagogen kunnen opvoeding gelijk stellen aan socialisatie, maar toch gebeurt dit niet. Omdat het bij socialisatie gaat om het klakkeloos overnemen van normen en regels uit de omgeving. Bij

Hoofdstukken 5, 6, 9 t/m 13 zijn niet opgenomen in deze samenvattingen. Gebaseerd op de voorgeschreven stof voor Inleiding in de sociologie (Pedagogische Wetenschappen, RUG)

Hoofdstuk 1. De sociologie van onderwijs: een uniek perspectief voor het begrijpen van scholen

Kwesties binnen het onderwijs gaan onder andere over hoe academische prestatie verbeterd kan worden, welke morele en religieuze overtuigingen doorgegeven moeten worden en in hoeverre technologie een bijdrage levert. Het zijn morele, politieke en religieuze vraagstukken.

Onderwijs (education) is een proces wat je hele leven lang plaatsvindt. Het gaat om leren op school, leren door ervaring, leren in een landelijke of stedelijke omgeving, industrieel of niet industrieel, voor jong en voor oud. De sociologie van onderwijs kijkt naar hoe je om moet gaan met deze kwesties, wat voor regelingen er getroffen worden die effect hebben op de scholen, en wat precies goed werkt binnen het onderwijs. Samenvattend: sociologie kijkt niet naar wat goed of fout is, maar hoe het onderwijs er voor staat en wat voor consequenties bepaalde regelingen hebben op het onderwijs.

Sociologie en onderwijs

Sociologie bekijkt hoe mensen in kleine en grote groepen met elkaar omgaan. Er zijn hierin verschillende takken te onderscheiden:

1. Onderzoek naar instellingen in de samenleving en de kenmerken ervan.

2. Onderzoek naar processen.

3. Onderzoek naar de interacties tussen mensen en groepen.

De structuur van een samenleving bestaat uit terugkerende patronen van gedrag en relaties en brengt de behoeftes van mensen in kaart. Dit kan opgedeeld worden in zes domeinen: familie, religie, onderwijs, politiek, economie en gezondheid.

Processen (het “actieve” gedeelte van de samenleving) zorgt ervoor dat structuren tot leven komen. Socialisatie is het proces waarbij mensen leren hoe ze in een samenleving passen en hoe ze zich moeten gedragen. Stratificatie (stratification) is een proces wat bepaalt in welke sociale structuur mensen passen. Verandering is een proces dat constant aanwezig is en ervoor zorgt dat organisaties zich constant moeten aanpassen. Leren is een proces wat formeel plaatsvindt (op school) en informeel (via familie, vrienden, media).

De sociologie van onderwijs probeert onderwijssystemen te begrijpen. Het gaat om de interacties tussen docent en student, maar ook over de grotere onderwijssystemen van landen. Sociologen geven inzicht over het schoolbeleid door middel van systematisch onderzoek. Het doel van de sociologen is om te kijken naar allerlei (ook controversiële) toepassingen voor het onderwijs om het onderwijssysteem te begrijpen.

Verschillende groepen die te maken hebben met onderwijssociologie

Onderwijzers en andere professionals. Er wordt verwacht dat tussen 2008 en 2018 de meeste vacatures voor mensen met een bachelor vrij zullen komen in de lagere school. Mensen met een opleiding in maatschappelijk werk hebben regelmatig contact met scholen via hun cliënten.

Belastingbetalers. De mensen die belasting betalen spelen een grote rol in het financieren van onderwijs. Onderwijs wordt bijna volledig betaald met belastinggeld. Sociologie zorgt er voor dat men kan begrijpen hoe dat geld gebruikt wordt.

Ouders. Volwassenen verwachten dat scholen er voor zorgen dat de kinderen basisvaardigheden, discipline, normen en verantwoordelijkheid leren.

Studenten. Studeren is iets wat aantrekkelijk is voor veel mensen. Het begrijpen waarom je iets doet en wat je doel is, helpt je het meest bij het onderwijs. Onderwijs over onderwijs helpt ons begrijpen hoe verschillende dingen in elkaar steken binnen onderwijsinstellingen en andere organisaties in de samenleving. Deze inzichten helpt studenten bij het omgaan met complexe organisaties en interpersoonlijke kwesties die zich gaan voordoen wanneer er confrontaties ontstaan met leraren en andere mensen.

Andere redenen. Andere reden zijn het zijn van een ingelichte burger, het snappen hoe belastinggeld uitgegeven wordt en kennis verkrijgen, zodat je kennis hebt.

Vragen waar sociologen te maken mee krijgen

Zijn onze kinderen veilig op school? Hoewel er veel problemen kunnen zijn op scholen (drugs, geweld, bendes, en ook de schietpartijen op scholen) is 90% van de openbare scholen voldoende veilig. De meeste leerlingen geven aan dat ze niet de dupe zijn van criminele activiteiten. Leerlingen van scholen waar bendes actief zijn, geven echter wel aan dat ze bezorgd zijn over hun veiligheid. Bovendien geeft 1/3 van de leerlingen aan dat er drugs aanwezig is op school en 1/5 geeft aan dat er alcohol aanwezig is op school.

Zou een minimale vaardigheid in bijvoorbeeld taal en wiskunde een vereiste moeten zijn om te slagen voor de middelbare school? Veel scholen vinden van wel en hebben toetsen om dit te testen voordat leerlingen naar de middelbare school mogen. Echter, sommige mensen vragen zich af of dit soort toetsen nut hebben. Het geeft nadeel voor de mensen die niet slagen en weinig voordeel voor de mensen die wel slagen.

Hoe moet onderwijs gefinancierd worden? Veel landen hebben een gecentraliseerde vorm van financiering. In de VS wordt dit echter lokaal gedaan.

Welke leraarkenmerken en omgevingen zorgen voor de beste leerervaring? Discussies gaan vaak over of leren via ervaring, of simpelweg aanhoren moet gebeuren. Verder gaat het over samenwerkend leren of juist geïndividualiseerd. Over deze vraag is veel onderzoek.

Scholen in de VS aan het begin van de 20ste eeuw

Demografische kenmerken. Vanaf 1960 kwam de groei van onderwijs in een stroomversnelling. Er kwamen meer trainingen voor leraren in openbare scholen en universiteiten, er kwamen nieuwe voorzieningen en vernieuwingen werden toegepast. Het einde van deze groei ging samen met verlies van banen en minder financiële steun. In 1990 kwamen zowel jaarlijkse geboortes als immigratie tot een hoogtepunt, waardoor er veel kinderen werden aangemeld voor school. Er wordt verwacht dat het aantal aanmeldingen blijft stijgen.

Familie- en sociale kenmerken. Minderheidsgroepen zijn de snelst groeiende groepen in de VS en deze groepen laten meestal de minste academische prestatie zien. Hierdoor zal er een verandering plaatsvinden in de samenstelling van scholieren wat betreft sociale klassen. De minderheidsgroepen zijn ook de groepen die meestal in armoede leven. De hispanics zijn in de VS de grootste minderheidsgroep en zorgen grotendeels voor het hoge aantal aanmeldingen. Hierdoor zal in de toekomst steeds meer lesgegeven worden aan kinderen van immigranten (waarvan sommige in armoede leven en niet Engels spreken). Verder is het zo dat steeds meer arme families in stedelijke gebieden wonen, wat zorgt voor een daling in belastinggeld en dus zorgt voor financiële problemen voor scholen. Een andere verandering is dat veel kinderen voor hun 18de in een één-oudergezin opgroeien. Bovendien werken veel moeders, waardoor de vraag naar naschoolse opvang ook groeit. Kinderen in armoede hebben een hoge kans om een dropout te worden, maar hebben ook geen geld om hun onderwijs op een andere manier voort te zetten. Dit is met name problematisch omdat werknemers steeds meer om technische vaardigheden vragen. Het creëren en verwerken van kennis is een belangrijke vaardigheid in de huidige samenleving. Er komen steeds minder banen in bijvoorbeeld de visserij. Vacatures zullen vrijkomen in de sectoren waar informatieverwerkingsvaarigheden belangrijk zijn.

Scholen in de nieuwe eeuw

De technologie ontwikkelt zich erg snel en het is daarom heel moeilijk om te voorspellen wat er in de (nabije) toekomst gaat gebeuren. Wat er voorspeld wordt is dat er veranderingen gaan plaatsvinden op het gebied van schoolkeuze, kleinere buurtscholen, kleinere klassen, meer technologie op school, veranderde curricula, scholen die altijd open zijn, minder gebruik van papier, ander soort systemen voor cijfers, geïntegreerd speciaal onderwijs, op jongere leeftijd naar school gaan en meer thuisscholing door middel van computertechnologie. Er wordt verder verwacht dat de technologie een grote rol gaat spelen in de klas en verkrijgen van informatie buiten school. Bovendien zullen leraren een meer persoonlijke band krijgen met leerlingen, er zal meer tijd zijn om klassikale discussies te voeren, er zullen vaker schooluitjes en leerzame projecten plaatsvinden en onderwijs zal op een meer individueel niveau plaatsvinden. Levenslang leren wordt een normaal onderdeel van volwassenheid en zal plaatsvinden op meerdere domeinen. Hoewel dit allemaal heel mooi klinkt, zijn er een aantal factoren waar rekening mee gehouden moet worden. Ten eerste geldt: de bovengenoemde veranderingen zullen veel geld kosten. Verder moet er rekening gehouden worden met leerlingen met een lagere sociaaleconomische status, die deze veranderingen wellicht niet bij kunnen houden.

Hervorming en beleid in onderwijssystemen

Bush en Obama kwamen beide met een nieuwe beleid, No Child Left Behind (meer verantwoordelijkheid en keuze voor ouders en kinderen, meer flexibiliteit en andere punten) en Race to the Top.

Evaluatie van een beleid en programma’s is belangrijk om te zien of gestelde doelen gehaald. Sociologen worden vaak ingezet om deze evaluatie uit te voeren. Ze kijken naar hoe systemen in elkaar zitten en hoe de verschillende onderdelen samenhangen (individuen, omgevingen en organisaties). Verandering in systemen wordt in gang gezet door stress, spanning en verandering binnen en buiten de organisatie.

Sociologie van onderwijs in de VS

Toen de sociologie van onderwijs zich begon te ontwikkelen in de VS, was er een motivatie om de maatschappij te hervormen. Lester Frank Ward (een van de grote namen binnen de Amerikaanse sociologie) beredeneerde in 1883 dat onderwijs de primaire bron is van menselijke voortgang en een middel om verandering te brengen in morele verplichting en cognitieve ontwikkeling om een betere samenleving tot stand te brengen. Zo begon de sociologie van onderwijs. Het richtte zich op praktische zaken en het formuleren van verschillende beleidsvormen en aanbevelingen. Angell was degene die de naam “sociologie van onderwijs” voorstelde aan het einde van 1920. De gedachte was dat deze stroming geen antwoorden kon en moest geven over hoe schoolproblemen opgelost moesten worden. Tegenwoordig is het echter zo dat sociologen zich zowel richten op objectief onderzoek, als op het toepassen van wetenschappelijke bevindingen in de praktijk.

Theoretische benaderingen in de sociologie van onderwijs

Sociologen maken gebruik van theorieën: uitspraken die wat zeggen over hoe en waarom bepaalde feiten gerelateerd aan elkaar zijn. Sociologie van onderwijs heeft overlap met klassieke sociologie. Onderwijs werd in de afgelopen jaren beschouwd als een aparte instelling en een apart gebied om te onderzoeken. Onderzoek heeft zich toen al gericht op sociale kwesties waar onderwijs een rol bij speelt.

Er worden verschillende niveaus van analyse gebruikt, namelijk macro-niveau (onderwijssystemen in verschillende landen) en micro-niveau (interacties binnen de klas). Sociologen maken gebruik van theoretische perspectieven om uit te leggen waarom dingen op een bepaalde manier gebeuren. Er worden een aantal theorieën besproken in het komende stuk. De eerste twee gaan over hoe een maatschappij in elkaar steekt (macro-niveau), de volgende twee over sociale interacties (micro-niveau).

Functionalisme (functionalist theory)

Functionalisme (ook wel structureel-functionalisme, consensus of evenwichtstheorie) wordt wel eens vergeleken met het functioneren van het menselijk lichaam: elk onderdeel in het systeem van de samenleving speelt een rol, die afhankelijk van elkaar zijn om te overleven, net zoals in het menselijk lichaam. Een functionalist begint met de aanname dat de samenleving en organisaties onafhankelijke delen zijn die ervoor zorgen dat de status quo tussen individuen in een groep behouden wordt. Verandering in systemen is als een ondersteuning voor het systeem om zich aan te kunnen passen aan de nieuwe stand van zaken. Functionalisme geeft inzicht in de theoretische en praktische basis van sociologie, maar geeft ook een historisch perspectief. Deze stroming was de eerste die wetenschappelijke aandacht gaf aan onderwijs als een een sociale organisatie. Samenvattend: net zoals een mens dat een hart en hersenen nodig heeft om te overleven, heeft een samenleving onderwijs nodig om te overleven.

Durkheim, functionalisme en onderwijs

Emile Durkheim (1858-1917) is een grondlegger in het toepassen van functionalisme op het onderwijs. Hij was professor in pedagogiek en stelde voor dat een sociologische benadering gebruikt zou moeten worden in het onderwijs. Hij vond dat de relaties tussen de samenleving en de instellingen onderling afhankelijk van elkaar zijn, wat zich uitte in sociale samenhang. Hij hield zich bezig met het behouden van sociale samenhang in de overgang van de traditionele naar moderne samenlevingen. De kwesties van toen (eind 19e eeuw) zijn nu nog steeds relevant: discipline op school en de rol die scholen spelen in het voorbereiden van mensen op de samenleving. Verder richtte Durkheim zich niet op wat goed of slecht was, maar vooral op waarom onderwijs bepaalde vormen aannam.

In zijn gepubliceerde werken (Moral Education, The Evoluation of Educational Thought, Education and Sociology) werkte Durkheim zijn ideëen uit over onderwijs en sociologie, het belang van onderwijs bij het ontwikkelen van morele waardes als het grondwerk voor de samenleving en een definitie voor de sociologie in de toekomst. Een citaat uit zijn werken: “Onderwijs is de invloed die volwassenen uitoefenen op de jongere generatie, die nog niet klaar zijn voor het sociale leven. Het doel is om het kind voor te bereiden op een aantal fysieke, intellectuele en morele toestanden die hij nodig heeft als hij in de samenleving terecht komt; de samenleving als geheel en in een specifieke omgeving.”

In The Evolution of Educational Thought, beschrijft Durkheim de geschiedenis van het onderwijs in Frankrijk, waarin verschillende ideeën naar voren komen uit zijn eerdere historische en sociologische analyses van onderwijs. Hij benadrukt dat onderwijs altijd nauw verwant is aan andere instellingen en de huidige normen en waarden van de samenleving. In Moral Education legt Durkheim zijn ideeën uit over de functie van scholen en hun verhouding tot de samenleving. Morele waarden leggen het grondwerk voor de sociale orde en de samenleving leeft voort via het onderwijs, omdat onderwijs er voor zorgt dat kinderen waarden kunnen leren. Verandering in de samenleving zorgt voor een verandering in onderwijs en andersom. Een klas kan beschouwd worden als een mini-samenleving.

De belangrijkste punten van Durkheim gaan over de betekenis, samenhang en het overbrengen van waarden, zodat er stabiliteit van de samenleving kan blijven bestaan. Hij heeft het echter niet over het conflict dat kan ontstaan tussen zo’n stabiele kijk en de waardes en vaardigheden die nodig zijn voor een verandering in een samenleving. Hij zag echter wel in dat wanneer samenlevingen moderniseren, er nieuwe vormen van sociale controle ontstaan. Hij vond dat onderwijs onder de verantwoordelijkheid van de overheid moest staan, zonder de invloed van groepen met een specifiek winstoogmerk (special-interest groups). Dit is tegenwoordig echter niet het geval: de overheid ondervindt juist veel invloed en druk van die groepen. Durkheim heeft geen aandacht besteed aan de dingen die juist spelen in de huidige samenleving: het aannemen van volwassen rollen en de kloof die bestaat tussen sociale verwachtingen van scholen en de daadwerkelijke prestatie van scholen. Durkheims bijdrages samengevat: hij liet zien welke gebieden (volgens hem) belangrijk zijn om te onderzoeken, namelijk de functie van onderwijs, de relaties tussen onderwijs en verandering in de samenleving, cross-cultureel onderzoek en het sociale systeem binnen de school en klassen.

Het functionalisme tegenwoordig

De mate van integratie in een samenleving heef tte maken met onderlinge samenhang tussen verschillende onderdelen in een samenleving. Ze vullen elkaar aan. De aanname is dat een soepel verlopend systeem goed geïntegreerd is. Om het in balans te houden, is het nodig dat er tussen de leden van de samenleving gedeelde waarden hebben of consensus bestaat.

Volgens Parsons (1937) is de belangrijkst functie van scholen het doorgegeven van kennis en gedragingen die nodig zijn om orde te behouden in een samenleving. Via contact op school leren kinderen leren hoe ze een sociaal wezen moeten zijn en de gepaste waarden die erbij horen. Moderne sociologen vinden, net zoals Durkheim, dat de overgang van moreel naar beroepsonderwijs, discipline en waarden noodzakelijk zijn voor het overleven van een samenleving en dat het onderwijs hier een grote rol bij speelt.

De dingen waar functionalisten naar kijken zijn de structurele onderdelen van een organisatie (scholen en klassen) en posities in die structuren (leraren en leerlingen) hoe die organisaties doelen bereiken.

Kritiek op het functionalisme:

1. Het onderkent niet de verschillende interesses, ideologieën en tegenstrijdige waardes van verschillende groepen. Het gaat alleen over de belangen van de dominante groep. De relatie tussen onderwijs, vaardigheden en banen is niet per definitie rationeel of eerlijk: verschillende groepen hebben verschillende ideeën over wat goed onderwijs is

2. Het is moeilijk om interacties te analyseren, zoals de dynamiek binnen een klaslokaal. Verder heeft het functionalisme het niet over de inhoud van het onderwijsproces: wat wordt er onderwezen en hoe?

3. Het functionalisme neemt aan dat verandering, als het al voorkomt, langzaam en doordacht voorkomt en het de balans niet verstoort. Voor snelgroeiende samenlevingen is dit (vaak) niet het geval.

Kritiek richt zich er verder op dat functionalisme niet echt vooruitgang heeft laten zien, wat komt door de status quo oriëntatie. Conflict theorie is hier een reactie op, hoewel conflict theorie zich ook richt op het behouden van een status quo binnen de samenleving.

Conflict theorie

Conflict theorie gaat er vanuit dat er altijd een spanning in de samenleving is wat veroorzaakt wordt door de tegenstrijdige belangen van verschillende individuen en groepen. Marx’ ideeën liggen ten grondslag aan de conflict theorie. Hij vond dat kapitalisme ervoor zorgde dat arbeiders uitgebuit werden door het klassensysteem. Hij zag de samenleving in een constante toestand van spanning tussen de “hebbende” (haves) en de “niet-hebbende” (have-nots). De hebbenden hebben macht, controle, rijkdom, etc., terwijl de niet-hebbenden constant op zoek zijn naar een deel van de rijkdom. Verandering is onvermijdelijk en (soms) snel, waarbij de conflicten kunnen leiden tot de nederlaag van de bestaande machtsstructuren.

Weber’s bijdrage aan de sociologie van onderwijs

Weber (ook aanhanger van conflict theorie) zag dat de structuur van samenlevingen bepaald wordt door de machtsrelaties tussen groepen en dat status je positie in die groep bepaalt. Hij stelt dat scholen deze verschillen in status doorgeven en het onderwijs wordt gevormd door de belangen van de dominante groep. Weber combineert macro- en micro-niveau in zijn theorie.

Binnen de school zijn er insiders (waarvan de status in stand

Hoofdstuk 1. Normatieve ethiek en praktische problemen

Terugkijkend naar de 19de eeuw met een moreel kritische blik word je al snel een beetje verdrietig. Aan het begin van de eeuw leek men ervan overtuigd dat er een ongeschreven wet was betreffende moreel acceptabel gedrag. Aan het eind van de eeuw bleek daar echter weinig van over. Niet alleen hebben politiek leiders en invloedrijke personen, met hun achterban, misdaden gepleegd en openlijke gruweldaden verricht tegen de gehele mensheid maar daarnaast zijn er zoveel 'gewone' burgers geweest die hier stilzwijgend naar gekeken hebben zonder een poging te doen het tegen te gaan. Je zou bijna denken dat er sprake was van morele blindheid.

Bestond er wel een morele code? Of waren de geaccepteerde normen en waarden toentertijd zo verschillend van nu dat wat wij als misdaad zien voor hun meer op gerechtigdheid leek? Het is moeilijk vast te stellen of men 100 jaar geleden onwetend was of gewoon een andere instelling had. Het is makkelijk om het verleden te bekritiseren, maar hoe zit het eigenlijk met het heden? Vinden er in onze hedendaagse samenleving nog steeds praktijken plaats die eigenlijk, moreel gezien, niet door de beugel kunnen? Hier zijn drie voorbeelden van verschrikkelijke situaties die zich al langere tijd relatief onopgemerkt voordoen.

• Onze (het menselijk wezen) onderdrukking van andere wezens (dieren).

• Onze (het menselijk wezen) bijdrage aan de verwoesting van onze leefomgeving, denk hierbij bijvoorbeeld aan het broeikaseffect.

• Onze (het rijke gedeelte van de wereld) tolerantie ten opzichte van hongersnood en armoede in de armere delen van de wereld.

We zien bijna dagelijks afbeeldingen op televisie of het internet van kinderen die zwaar ondervoed zijn, of langzaam dood aan het gaan zijn als gevolg van een besmettelijke ziekte. Toch doen we vrij weinig om deze mensen te helpen. Betekent dit dat we immoreel bezig zijn? Neem nou bijvoorbeeld een man die elke dag naar zijn werk gaat, zijn studie afgerond heeft, zorgt voor de mensen om hem heen en braaf zijn belasting afdraagt. Houdt deze man zich aan de morele code? Of overtreedt hij deze? Dit voorbeeld noemen we ook wel een praktische vraag.

Een praktische vraag wordt beantwoord met een handeling, deze handeling is afhankelijk van wat je besluit te doen met je leven. We worden continu geconfronteerd met dergelijke praktische vragen. Wat moeten we met de rest van ons leven doen? Een jonge vrouw is zwanger, moet ze het houden of zou een abortus beter zijn? Praktische vragen hoeven niet van individuele aard te zijn, vaak is het een vraag waar we collectief mee te maken krijgen. Maar hoe moeten we nu eigenlijk omgaan met deze praktische vragen?

Ethiek toegepast op praktische problemen

Het idee achter toegepaste ethiek is om tot kennis te komen over wat we moeten doen in praktische situaties aan de hand van juiste en redelijke morele principes die van toepassing zijn op de te onderzoeken situatie. Om dit te kunnen doen moeten we ook een idee hebben van de niet-morele feiten die van toepassing zijn. Morele principes + een overzicht van de relevantie niet morele feiten = praktische conclusie. Deze conclusie is dan niet alleen een antwoord op de gestelde vraag maar is dan ook meteen, tot op zekere hoogte, moreel verantwoord. In het alledaagse leven is het echter vrij ingewikkeld om praktische vragen te beantwoorden. Niet alleen is de gegeven formule lastig in te vullen ook is hij in zekere mate omstreden (hier zullen we later op terug komen).

Terugkomend op het eerder gegeven voorbeeld van de man die braaf zijn belasting afdraagt, zorgt voor de mensen om hem heen, zijn studie heeft afgerond en die elke dag naar zijn werk gaat maar die niks doet om de uitgehongerde kinderen in armere delen van de wereld te helpen. Is hij moreel bezig ja of nee? Om deze vraag te beantwoorden moeten we eerst de morele principes vaststellen die in deze situatie van toepassing zijn. Maar waar vinden we deze principes? Laten we er hypothetisch vanuit gaan dat het onze morele plicht is te doen wat we kunnen om de wereld voor iedereen een aangename plek te maken. Deze assumptie is gebaseerd op de overtuiging dat wij, als 'gewone' mensen, hier ook daadwerkelijk invloed op kunnen hebben.

Voorstanders van deze visie zullen het argument aandragen dat als wij allemaal ons leven drastisch om zouden gooien, denk hierbij aan het lid worden van vrijwilligersorganisaties, zelf in armere delen van de wereld gaan werken om te helpen etc.., zouden we wel degelijk een hoop kunnen doen om de wereld te verbeteren. Als we niks doen, zijn we misschien wel geen haar beter dan de mensen die in de Tweede Wereldoorlog naast de concentratiekampen woonden en niks deden om de mensen daarbinnen te helpen. Maar is deze conclusie wel eerlijk?

Natuurlijk zijn er dingen die we allemaal kunnen doen om bij te dragen aan een betere wereld, maar problemen zoals hongersnood en extreme armoede zijn te grote problemen om de directe zorg te zijn van één individu. Een andere manier om naar dit argument te kijken zou kunnen zijn dat ook al is er weinig dat ik kan doen, als individu, om armoede terug te dringen en hongersnoden te bestrijden er is wel iets dat ik kan doen om te helpen. Maar is dit iets dat ik moet doen om moreel bezig te zijn? Is het echt eerlijk om te zeggen dat ik, om moreel bezig te zijn, al mijn bezittingen op moet geven? Ik denk van niet.

Natuurlijk is het waar dat als ik verantwoordelijk ben voor de armoede van anderen ik er alles aan moet doen om dit te compenseren. De armoede van een bepaald persoon valt echter niet toe te wijzen aan één persoon maar is het resultaat van natuurlijke oorzaken en ongeluk aan zijn kant. Het is attent en behulpzaam mocht ik besluiten deze persoon te helpen maar niet noodzakelijk om als een moreel persoon gezien te kunnen worden.

We hebben gezien dat om tot een praktische conclusie te kunnen komen we gebruik dienen te maken van juiste en redelijke morele principes en van relevante niet-morele feiten. Als we de praktische conclusie naderhand in twijfel willen trekken hoeven we alleen maar te kijken naar of de gebruikte principes of de veronderstelde feiten. Maar hoe stellen we vast welk moreel principe de juiste en de redelijkste is?

Normatieve ethiek

Normatieve ethiek kan gezien worden als een losstaand onderwerp, maar kan niet nagestreefd worden wanneer het geïsoleerd is van de toegepaste ethiek. Hoe komen we tot juiste en redelijke principes? De eerste manier om vast te stellen of een bepaald moreel principe juist en redelijk is, is door het te toetsen aan een praktisch probleem en te kijken of er dan een logische conclusie uitkomt. Het is echter gebleken dat het makkelijker is gebruik te maken van bedachte voorbeelden dan van werkelijke problemen aangezien deze veel te rommelig zijn en vaak te veel informatie bevatten. Een veelgebruikt voorbeeld van zo'n bedachte situaties zijn de situatie bedacht door Philippa Foot en Judith Jarvis Thomson.

Het eerste voorbeeld, de schakelaar, een trein rijdt over zijn spoor. Verderop op het spoor liggen vijf mensen vastgebonden. Jij hebt echter de mogelijkheid om een schakelaar om te zetten die er voor zorgt dat de trein op een ander spoor verder gaat. Op dit andere spoor ligt maar één iemand vastgebonden aan het spoor. Zet je de schakelaar om ja of nee? Sommigen zeggen dat het beter is om vijf levens te redden dan één. Anderen zeggen daarentegen dat het onjuist is om de schakelaar om te zetten omdat je dan actief iemand laat overrijden, terwijl je anders passief toekijkt hoe vijf mensen overreden worden. Zet je de schakelaar om dan vermoordt je iemand, doe je het niet dan overlijden er vijf mensen maar niet door jou toedoen.

Het tweede, aanvullende, voorbeeld is het voorbeeld van de voetgangersbrug. Je staat op een voetgangersbrug waar de trein onderdoor zal gaan rijden. Er staat een dikke man naast je en de enige manier om de trein te stoppen is door deze meneer van de burg af, voor de trein te duwen. Duw je de man om de levens van de andere vijf mensen, die vastgebonden zijn aan het spoor, te redden? Maar zijn maar weinig mensen van mening dat dit de juiste manier van handelen is. Hoe kan je de beslissing om niks te doen verdedigen? Deze mensen beweren dat als ze de man zouden duwen, ze hem zouden gebruiken als middel om de andere vijf mensen te redden en dit is, naar hun mening, niet acceptabel.

De volgende aanvulling, het derde voorbeeld, is het voorbeeld van de lus. Net als in het oorspronkelijke voorbeeld kun je een schakelaar omzetten om de trein van spoor te laten veranderen. Op dit spoor ligt een dikke man, het spoor loopt echter in de vorm van een lus en komt uiteindelijk dus weer terug op het spoor waar de vijf anderen vastgebonden liggen. Als deze man niet dik was geweest zou het omzetten van de schakelaar de levens van de andere vijf niet gered hebben aangezien de trein gewoon doorgereden zou zijn.

Zet je alsnog de schakelaar om? In dit geval zijn er toch weer meer mensen die van mening zijn dat het juist is om toch de schakelaar om te zetten hoewel ze niet vonden dat het acceptabel was om de dikke man van de brug, voor de trein te duwen. Hoe kan dit verantwoord worden? Net als in het tweede voorbeeld wordt de dikke man hier als middel gebruikt om de levens van de andere vastgebonden mensen te redden. Hier klopt iets niet. Misschien moeten ze deze voorbeelden toch nog maar een keer bestuderen, of ze moeten met een klein verschil komen tussen voorbeeld twee en voorbeeld drie dat het kan rechtvaardigen.

Waarheid of geen waarheid

Misschien dacht je al vanaf het begin dat het zoeken naar één morele code zinloos was. Want hoe kunnen we één morele wet vaststellen wanneer er meerdere visies zijn. Wat vanuit het ene culturele perspectief juist is kan in een ander cultureel perspectief helemaal onjuist zijn. Dit wordt ook wel het ethisch relativisme genoemd. De visie van de ethisch relativisten is dat het toegestaan is voor elk individu, elke cultuur en elke tijd om te handelen aan de hand van hun eigen morele overtuigingen. Dit is echter één morele positie te midden van vele morele posities.

Er is ook een semantische versie van het moreel relativisme, het idee hierachter is dat wanneer verschillende mensen een schijnbaar inconsistente morele overtuiging hebben dit niet per definitie tegenstrijdig hoeft te zijn met de morele overtuigingen van anderen. Iedereen maakt zijn morele overtuigingen namelijk aan de hand van een bepaald systeem van regels. Dit systeem is afhankelijk van de cultuur en de samenleving waarin iemand opgroeit.

Als de één een bepaald verschijnsel dus als immoreel ziet, en de ander als moreel is dit niet tegenstrijdig aangezien deze personen hun overtuiging gevormd hebben aan de hand van verschillende systemen van regels. Ook al gaan we er vanuit dat deze visie klopt is er nog ruimte over voor normatieve ethiek. Want dan nog willen we graag weten wat, aan de hand van ons eigen systeem van regels, juist is en wat niet en waarom dit zo is. Zelfs deze moreel relativisten zijn van mening dat er wel een universele morele waarheid is.

Ook wanneer we ons geen zorgen hoeven te maken over het feit dat er meerdere morele waarheiden zijn, dan nog zouden we ons af moeten vragen of er wel een morele waarheid is. Sommige filosofen waren van mening dat morele overtuigingen vooral houdingen zijn (dit wordt ook wel het emotivisme genoemd) en dat als er geen morele realiteit is waarmee onze morele overtuigingen moeten corresponderen dan heeft het geen nut om na te denken over morele vraagstukken (het moreel nihilisme). Tegenwoordig zijn er echter nog weinig mensen over die achter deze visie staan.

Over het algemeen is men van mening dat ook al is er geen absolute waarheid vast te stellen in de ethiek dan nog heeft het nut om over de basis van onze morele overtuigingen na te denken.

Normatieve ethiek, hoe komen we tot kennis over morele principes?

Hoe komen we tot kennis over morele principes? Een korte beschrijving hiervan is dat we eerst een manier vinden om een gewaagd moreel vermoeden te verwoorden om dit vermoeden daarna te testen aan de werkelijkheid, of een hypothetische situatie. Daarna evalueren we de uitkomst om te kijken of deze acceptabel is. Als verschillende hypotheses aansluiten bij een bepaalde overtuiging dan trekken we een conclusie die de overtuiging het best verklaard.

Zodra we deze conclusie vastgesteld hebben gaan we op zoek naar redenen waarom we bij deze conclusie moeten blijven of waarom we hem moeten herzien. Als het proces tot zijn einde komt en we een 'reflectief evenwicht' hebben bereikt, zijn we bevoegd om te concluderen dat we gerechtvaardigd zijn in onze morele overtuiging. Betekent dit dat onze overtuiging ook direct juist en redelijk is? Nee. Rechtvaardiging is een ding, juist een ander.

In de ethiek is elke overtuiging instabiel, wat vandaag gerechtvaardigd kan worden kan morgen verworpen worden. In het boek worden zeven verschillende morele vermoedens naar voren gebracht. Allen hebben een ander idee over hoe we bepaalde praktische problemen op kunnen lossen. Hier worden echter alleen de eerste vijf besproken:

• Utilitarisme (Jeremy Bentham)

• Egoisme (Thomas Hobbes)

• Deontologische ethiek (Imannuel Kant)

• Rechtenethiek (John Locke)

• Deugdenethiek (Aristoteles)

Deze visies zullen besproken worden zonder te refereren naar God of een geloof. Ook al zullen veel mensen die hetzelfde geloof hebben ook dezelfde morele opvattingen hebben dan nog betekent dit niet dat er een essentieel verband is tussen moraliteit en het of een geloof.

Hoofdstuk 2. Utilitarisme en zijn gebreken

Volgens het utilitarisme dient de mens altijd op zo'n manier te handelen dat het de totale som van welzijn bevordert. Niet je eigen welzijn maar het totale welzijn van iedereen die beïnvloed zou kunnen worden door jouw handelingen. De grondlegger van deze morele theorie is Jeremy Bentham. Zijn verlangen tot reformatie werd gedeeld door James Mill en zijn zoon John Stuart Mill. Samen trokken zij de bestaande rechten, instellingen en gebruiken in twijfel. Daarnaast kwam James Stuart Mill samen met Harriet Taylor op voor de vrijheid van de vrouw. In het utilitarisme wordt er met name gekeken of bepaalde handelingen juist zijn of verkeerd zijn.

Zijn het handelingen die mogen of handelingen die moeten? Met moeten wordt dan bedoeld dat het verkeerd zou zijn om het niet te doen. Hou wel in je achterhoofd dat het om handelingen gaat in bepaalde situaties, die op een bepaald moment door een bepaald persoon worden uitgevoerd. Algemene handelingen, zoals pesten, liegen of stelen vallen hier niet onder. In een bepaalde situatie kunnen er meerdere handelingen zijn die mogen, terwijl er in elke situatie maximaal één handeling kan zijn die moet, verplicht is. De utilitaristische criteria voor een juiste handeling is dus: 'een handeling die juist is en alleen als in die bepaalde situatie er geen andere handeling was die tot een grotere som van totaal welzijn had geleid". Wanneer een handeling onjuist is, is het verkeerd en andersom, wanneer een handeling niet verkeerd is, is hij juist.

Welzijn

Volgens het klassiek utilitarisme moeten we het welzijn en het geluk maximaliseren. Deze vorm van het utilitarisme wordt ook wel het hedonistisch utilitarisme genoemd. Uit recent onderzoek is echter gebleken dat hedonisme door de meeste mensen vanzelfsprekend is geworden. Vandaar dat het nu het juiste moment is om er met een nieuwe blik naar te kijken. Het hedonisme gaat er vanuit dat elk persoon, op elk moment van de dag, op een bepaald niveau van welzijn zit. Dit wordt ook wel de hedonistische status van een persoon genoemd. Deze hedonistische status wordt beïnvloed door bepaalde handelingen, voel je je na een bepaalde handeling beter of juist slechter? Of voel je je nog precies hetzelfde als daarvoor?

Daarnaast zijn er situaties die je beter helemaal niet mee kunt maken. Stel je voor dat we een grafiek maken van iemands hedonistische status. Elke keer als iemand zich beter voelde na een bepaalde handeling gaat het lijntje omhoog en elke keer als iemand zich slechter voelde na een bepaalde handeling gaat het lijntje naar beneden. Maar ook al is het duidelijk dat plezier bijvoorbeeld positief is en pijn negatief, hoe positief iets is of hoe negatief iets is is lastiger vast te stellen. Volgens de utilitaristen hoeft iemands hedonistische staat niet berekend te worden omdat het iets is dat je op een directe manier ervaart. Dit betekent echter niet per definitie dat wanneer je je eigen niveau van welzijn evalueert dat je het altijd bij het juiste eind hebt.

Natuurlijk voel je wat je voelt maar of je herinnering van een bepaald gevoel ook klopt is nog maar de vraag, wat het lastig maakt om de ene situatie te vergelijken met de andere. Wat er daarentegen wel verondersteld wordt door hedonisten is dat er een waarheid is. Er is dus iets waarover we kunnen oordelen, er is iets om juist of verkeerd te vinden.

Er zijn verschillende visies wat betreft het utilitarisme, zo zegt Jeremy Bentham dat we de totale som van het ervaren welzijn moeten maximaliseren. John Stewart Mill daarentegen is van mening dat er een onderscheid gemaakt moet worden tussen hogere en lagere vormen van welzijn (beter een ontevreden Socrates dan een tevreden idioot). Maar